از آغاز اعتراضات در ایران بیش از دو ماه گذشته. محدودیت‌های دسترسی به اینترنت از اواخر شهریور افزایش یافت و تا به امروز، از حجم و گستردگی‌اش کاسته نشده است. در کنار محدودیت‌های زیرساختی، جو جاکم بر جامعه نیز دیگرگون شده. گویی که هیچ‌چیز شبیه گذشته نیست.
گزارش منتشر شده توسط یکی از پلتفرم‌های استخدامی نشان می‌دهد بیش از بیست درصد از کارکنان در فضای فناوری شغل خود را از دست داده‌اند و جمع بزرگتری نیز در آستانه‌ی بیکاری قرار دارند. فرصت‌های شغلی در حرفه‌های مرتبط به شبکه‌های اجتماعی به کلی از بین رفته و بیشتر تعدیل نیروها نیز به حوزه‌ی بازاریابی دیجیتال مربوط می‌شود.
رسانه‌های مختلف، آمار متفاوتی از ضرر و زیان کسب‌وکار و همچنین، تعداد استارتاپ‌هایی که به‌کلی از حرکت باز ایستادند، منتشر کرده‌اند. نهادهای صنفی نیز هرکدام در مقاطعی از زمان، در بیانیه‌های خود به اعدادی اشاره کردند که با هم تناسب چندانی ندارد. آنچه واضح است، تعداد نفراتی‌که شغل‌شان را از دست داده‌اند و تعداد کسب‌وکارهایی که از بین رفتند، هرروز در حال افزایش است.
تقلیل این «مصیبت» به چند عدد از وزن و اهمیت آن می‌کاهد. در گفتگو با کارآفرینان، مدیران منابع انسانی و کارکنان چند کسب‌وکار استارتاپی در ابعاد و حوزه‌های مختلف، از فاصله‌ی نزدیک‌تری به حال و هوای این‌روزهای آدم‌ها در استارتاپ‌ها نظر انداختیم و تلاش کردیم بفهمیم کسبوکارهای دیجیتال در چه شرایطی به‌سر می‌برند.
کسبوکارهای سنتی هم آسیب دیده‌اند
رضا درعلی موسس و مدیرعامل ایران ساکس است که در حوزه‌ی فروش لباس فعالیت می‌کند. رسانه‌ی اصلی این فروشگاه آنلاین برای بازاریابی و جذب مخاطب، اینستاگرام است. هرچند فروش‌شان را صرفا از طریق وبسایت انجام می‌دهند. تا پیش از بحران اخیر، ۹۰ درصد از ترافیک وبسایت فروشگاهی ایران ساکس از اینستاگرام به‌دست می‌آمد.
من از سال ۹۴ در فضای کسب و کارهای مجازی مشغول به فعالیت هستم و در هیچ زمانی به اندازه یک سال گذشته، این فضا ملتهب و پر از چالش نبوده.
رضا درعلی
اینستاگرام برای گروهی از کسب‌وکارها، تنها یکی از رسانه‌هایی است که استفاده می‌کنند. اما برای بسیاری دیگر، تنها و تمام زیرساختی است که برای راهبری تجارت خُردشان دارند. فروشگاه‌های اینستاگرامی، تمام فرایند جذب و ارتباط با مشتری را در این بستر مدیریت می‌کنند و در عمل، امکان و مهارت کافی برای تغییر زیرساخت تجارت‌شان را ندارند. حال با محدود شدن این فضا، چه آتیه‌ای می‌توان برای این کسب‌وکارها مفروض داشت؟
بسته شدن اینستاگرام و واتس اپ نه فقط کسب و کار ما رو تحت شعاع قرار داده بلکه باعث شده تا یکی از بزرگترین زنجیره های تامین در کشور نیز دچار اختلال شود. با سر زدن به بازار بزرگ تهران می‌بینید بسیاری از تولیدی ها و بنک‌داران بازار که اغلب قشر سنتی‌تری بودند هم تحت تاثیر قرار گرفتند.
رضا درعلی
بسیاری از مسوولین می‌گویند که به پلتفرم‌های داخلی مهاجرت کنید اما متوجه نیستند که جلب صد، دویست، سیصد هزار مخاطب، یک‌شبه صورت نگرفته و سالها تلاش و فعالیت لازم بوده تا اعتماد این افراد جلب شود.
رضا درعلی – مدیرعامل نوین ساکس
مهاجرت اجباری کسبوکارهای اینستاگرامی به پلتفرم‌های داخلی، موضوع تازه‌ای نیست. اما در ماه‌های اخیر و با مسدود شدن واتساپ و اینستاگرام به عنوان پرمخاطب‌ترین پلفترم‌های ارتباطی در ایران، بحث‌ها و گمانه‌زنی‌ها درباره‌ی این مهاجرت دوباره شدت گرفت. همین چند هفته پیش، برای این موضوع مشوق‌هایی از سمت دولت پیشنهاد شد که انتقاد بسیاری از فعالان حوزه کسب‌وکار را به همراه داشت. رضا درعلی در این‌باره می‌گوید «بسیاری از مسوولین می‌گویند که به پلت فرم های داخلی مهاجرت کنید، اما متوجه نیستند که جلب صد، دویست، سیصد هزار مخاطب یک شبه صورت نگرفته و سالها تلاش و فعالیت لازم بوده تا اعتماد این دسته از افراد جلب شود. صد ها ساعت محتوا مخصوص این پلتفرم تولید شده تا یک کسب و کار به ده هزار فالور برسد. بسته شدن این پلتفرم به معنای مرگ کسب و کارهایی هست که در اینجا فعالیت میکنن.»
آینده را چطور می‌بینی؟ این آخرین سوال من از رضا درعلی بود: «هیچ کدام از افرادی که در این فضا مشغول به فعالیت بودند، نسبت به آینده کسب و کار خودشون خوش بین نیستند و اصلا نمیشه آینده ای برای این دسته از کسب‌وکارها متصور بود. ما در حال حاضر همچنان با همان تیم قبلی مشغول به فعالیت هستیم اما افق دید ما بیشتر از ده روز نیست و هیچ گونه برنامه ریزی برای رشد ، تبلیغات و توسعه کسب و کار نداریم. در واقع کورمال کورمال به مسیر ادامه میدیم و چشم انداز مثبتی به آینده نداریم.»
تعدیل نداشته و نداریم، اما منکر نگرانی پرسنل هم نیستیم
تعدیل نیروی انسانی، انتخاب بسیاری از سازمان‌ها در مقطع کنونی است. دامنه‌ی سازمان‌هایی که دست به تعدیل نیروی انسانی خود زده‌اند، محدود به کسبوکارهای کوچک نیست و حتی استارتاپ‌های شناخته‌شده‌ی اکوسیستم را نیز شامل می‌شود. همین چندروز قبل بود که خبر تعدیل قریب به ۵۰ نفر از پرسنل صبا ایده منتشر شد. پس از استارتاپ بلد، صبا ایده دومین کسب‌وکار بزرگ در فضای استارتاپی ایران بود که به تعدیل برخی از پرسنل‌اش روی آورد. در چنین فضایی، بی‌راه نیست که از خود بپرسیم: گزینه‌ی بعدی کدام است؟
عذرا آهنگری، مدیر منابع انسانی استارتاپ استدیوی نارون است که با سرمایه‌گذاری کارگزاری آگاه ایجاد شده. این استدیو همینک شش استارتاپ را زیرمجموعه‌ی خود دارد و جمعا ۷۵ نفر در واحدهای مختلف این مجموعه مشغول به‌کارند.
«ما روزهای عجیبی را سپری کردیم. در هفته‌های اول، پرسنل از ما انتظاراتی داشتند که امکان همراهی و مساعدت با آن‌ها وجود نداشت. اما با مشورت مدیران، تلاش کردیم فضا را تا حد امکان برای‌شان هموار کنیم. ما هم در واحد منابع انسانی تلاش کردیم با برگزاری جلسات گفت‌وگوی عمومی، کارگاه‌های تاب‌آوری و شفقت و… قدری فضای ذهنی همکاران را آرام کنیم.»
عذرا آهنگری
عذرا آهنگری در ادامه گفت: تعداد زیادی از همکاران ما متولد دهه هشتاد هستند و نسبت به اتفاقات بیرون و در سطح جامعه نیز حساس‌ترند. در مقاطعی از زمان، این نگرانی را داشتیم که نظیر برخی شرکت‌های دیگر، دامنه‌ی نزاع خیابانی به درون شرکت هم کشیده شود. در این مورد هم سعی کردیم با بچه‌ها صحبت کنیم و از ایشان بخواهیم که برای حفظ شغل و فضای کاری خود کمی بیشتر مراعات کنند.
نارون در این ایام تعدیل نیرو نداشته و به گفته‌ی عذرا، برنامه‌ای هم برای کاهش تعداد نیروی انسانی خود ندارد. اما با این‌حال، همچنان نیروی انسانی فعال در این سازمان، خطر از دست دادن شغلش را احساس می‌کند.
ما در همان روزهای ابتدایی، حدس می‌زدیم که ممکن است همکاران‌مان نگران موقعیت شغلی‌شان شوند و احساس کنند ممکن است با خطر تعدیل مواجه شوند. بهرحال هرکس نگاهی به لینکدین بیاندازد و سیل آدم‌های بیکار شده را ببیند، نگران می‌شود. به همین دلیل و همان ابتدای شلوغی‌ها در جلسه‌ای عمومی به بچه‌های شرکت توضیح دادیم و سعی کردیم تا حدودی خیالشان را راحت کنیم.
عذرا آهنگری
ریشه کسبوکارهای آنلاین در حال خشکیدن است
استارتاپ‌های کوچک، آن‌هایی که ماه‌های نخستین فعالیت‌شان را طی می‌کنند، عموما در فضاهای کار اشتراکی حضور دارند. فینووا یکی از قدیمی‌ترین فضاهای کار اشتراکی در تهران است که در مقاطعی تا چندده تیم استارتاپی را در خود جای داده و به همین میزان، شاغلان فریلنسر را میزبانی کرده.
اگر گذرتان به فینووا افتاده باشد، بی‌شک حالِ خوش و امید و اشتیاقی که در آن موج می‌زند را شاهد بودید. با شکوه سعادت که مدیریت فضای کار اشتراکی فینووا را به عهده دارد، از حال و احوال این‌روزهای بچه‌های حاضر در فینووا پرسیدم:
همه‌ی بچه‌ها در لاک تنهایی خود رفتند. عمده‌ی کسانی‌که در فینووا حضور داشتند، فعالیت‌شان وابسته به شبکه‌های اجتماعی بود و تعداد زیادی‌شان متخصص بازاریابی دیجیتال بودند. این‌ها بیشترین زیان را دیده‌اند. آن‌ها مجبور شدند هزینه‌ای که از مشتریان خود گرفته بودند را عودت دهند. برای این گروه، عددهای کوچک چندصدهزار تومانی هم زیاد است. دیگر چه رسد به چند میلیون تومان.
شکوه سعادت
استارتاپ‌هایی که در فضای اشتراکی کارشان را آغاز می‌کند، هرکدام پتانسیلی برای رشدهای چشمگیر در آینده‌اند. تپسی شاید معروف‌ترین استارتاپ ایرانی‌است که کارش را از فضای کار اشتراکی و همین فینووا آغاز کرده. حالا اما، بر اساس آنچه شکوه سعادت می‌گوید، در همین مدت تعداد زیادی از تیم‌ها به‌کلی از بین رفته‌اند و دیگر امکان ادامه ندارند
تعداد زیادی از تیم‌ها به سمت فریلنسری یا کارمندی رفتند. تیم‌های بسیاری به کلی از بین رفتند. حتی فریلنسرهایی که در فینووا داشتیم هم نتوانسته‌اند پروژه‌ای در این مدت بگیرند. همه تلاش می‌کنند که فقط خود را به نحوی سرپا نگه دارند.
شکوه سعادت
فضاهای کار اشتراکی در زمان شیوع کرونا نیز با مخاطرات بسیاری روبرو شدند. در برهه‌هایی از زمان به طور کامل تعطیل شدند و تقریبا در طی سال ۹۸، کمتر می‌شد حضور مستمر افراد را مشاهده کرد. از شکوه سعادت پرسیدیم که وضعیت در مقطع کنونی چه شباهت‌ها و یا تفاوت‌هایی با دوران کرونا دارد:
بحران فعلی به مراتب شدیدتر از دوران کروناست. رکورد فعلی بستر کار بچه‌ها را از بین برده. کرونا فقط بستر شخصی و فیزیکی و سلامت را تهدید می‌کرد. افراد به خانه رفتند و کار را ادامه دادند. تیم‌ها پاشیده نشدند، فقط مکان کار تغییر کرد. تیم‌ها به سمت دورکاری رفتند. حضور در فضای کار کمتر شد. اما در مقطع کنونی و با نبود اینترنت ریشه کسب‌وکارها در حال نابودی است.
شکوه سعادت
مدیران عامل هم دنبال کار می‌گردند
تا پیش از بحران اخیر، بازار کار برای نیروهای باتجربه و متخصص داغِ داغ بود. کمتر پیش می‌آمد که مدیری باسابقه نگران فرصت شغلی تازه برای خود باشد. نیروهایی که در لینکدین وضعیت‌شان open to work می‌شد در کمتر از چندروز، فرصت‌هایی برای مصاحبه پیدا می‌کردند و در زمانی به نسبت کوتاه، شغل تازه‌شان را می‌یافتند. اما در این دو ماه، بازار استخدام کشور به شدت تغییر کرده است.
لنا زنده‌دل از افراد مجرب در حوزه جذب و استخدام و هدهانتیگ ایران است که عموما در جذب رده‌ی نیروهای ارشد سازمانی فعالیت می‌کند. از او درباره‌ی سطح نیروهایی سوال کردم که این‌روزها شغل خود را از دست داده‌اند:
تعدیل نیرو در همه‌ی سطوح اتفاق افتاده و مدیران ارشد هم دچار این مساله شده‌اند. حتی کسانی‌که خود صاحب کسب‌وکار بودند و مدیریت عاملی شرکتی کوچک یا متوسط را داشتند هم به دنبال کار تمام وقت می‌گردند. شاید باورکردنی نباشد، اما چند شرکت در ابعاد ۳۰-۴۰ نفر برای تمام اعضایش به دنبال فرصت شغلی می‌گردد، از مدیرعامل تا کارشناسان.
لنا زنده‌دل
به گفته‌ی لنا زنده‌دل «با توجه به آنچه من مشاهده کردم، گروهی که پیش از اتفاقات اخیر به‌دنبال راهی برای مهاجرت بوده‌اند، به تصمیم خود مصرتر شده‌اند. عده‌ی دیگری هم که پیش‌تر کمی مردد بودند، حالا منتظرند تا اگر تا پایان سال شرایط بهبود پیدا نکرد، برای مهاجرت اقدام کنند.
او همچنین گفت «بسیاری از شرکت‌های بزرگ تغییر معناداری در برنامه‌ی جذب و استخدام‌شان ایجاد نشده. اما کسبوکارهای کوچک‌تر مشکلات زیادی را تجربه کرده‌اند.»
با هر خبر تعدیل، از خود می‌پرسیم کی نوبت ما می‌شود؟
به نظر می‌رسد برخی از کسبوکارهای بزرگ و شاخص استارتاپی، خاصه آن‌هایی که با نیازهای ابتدایی مردم سروکار دارند، نه تعدیل نیرو پیش گرفتند و نه احتمالا تغییر معناداری در حجم فروش‌شان حادث شده. اما این بدان معنا نیست که منابع انسانی شاغل در این کسب‌وکارها با مساله‌ای مواجه نیستند. آنچه در ادامه می‌خوانید، بازخورد امیر شبانی، مدیر هنری دیجی‌کالا به این پرسش است که: حال و احوال آدم‌های دیجی‌کالا چطور است؟
در دیجی‌کالا، ما هم مانند همه کسب و کارهای دیگر، بیشمار دلیل داریم برای این که حالمان خوب نباشد. حال عمومی مردم و قطعی اینترنت و کنسل شدن پروژه‌ها و … بر ما هم موثر بوده است. وقتی خبر تعدیل در شرکت‌های دیگر منتشر می‌شود ته دلمان به این فکر می‌کنیم که نوبت ما کی می‌رسد. اما به خاطر اندازه‌ی بیزنس دیجی‌کالا نسبت به شرکت‌های دیگر نگرانی و استرس ما کمتر از دیگر دوستانمان است.
امیر شبانی
ولی ضربه‌ی مهلک برای من، از دست دادن اعتماد بخشی از مردم به واسطه موج نسبت دادن دیجی‌کالا به دولت بود. به نظرم نسبت دادن دیجی‌کالا به نهادهای نظامی، کارخانه تولید مهمات و دوباره زنده شدن بحث‌های نادرست احتکار ماسک و … روحیه‌ی همه‌مان را خراب کرد. احساس کردم از وطنم ترد شدم. همه‌ی بچه‌ها در دنیای واقعی و مجازی با این سوال مواجه می‌شدند که آیا واقعا دیجی‌کالا این‌چنین است؟ سوال‌هایی که به بحث‌های طولانی تبدیل و گاها باعث کدر شدن روابط می‌شد. امثال من که مدت بیشتری در استارتاپ‌های سراوا کار کردیم و مدل بیزنس استارتاپی و آنلاین، پیچیدگی‌های روابط بیزنسی در اندازه دیجی‌کالا با جامعه و حکومت را می‌شناسیم اکثرا می‌توانستیم شک و شبهه افراد را برطرف کنیم ولی بچه‌های کم سن‌تر گاها در بحث‌ها دچار شک و تردید می‌شدند. شرکت سعی کرد با جلساتی با حضور مدیران شرکت به سوالاتشان جواب بدهد.
دستگیری ۵ نفر از هم تیمی‌هایمان نگرانی و یأس زیادی ایجاد کرده. حمایت شرکت و پیگیری تیم حقوقی در پرونده باعث دلگرمی من و احتمالا دیگر بچه‌های شرکت بوده. ولی باز هم برای من، رد شدن از روبروی میز خالی مهدی امیرپور اول روز قلبم رو مچاله و آخر روز خستگیم رو چندین و چند برابر می‌کند.
دستگیری ۵ نفر از هم تیمی‌هایمان نگرانی و یأس زیادی ایجاد کرده. حمایت شرکت و پیگیری تیم حقوقی در پرونده باعث دلگرمی من و احتمالا دیگر بچه‌های شرکت بوده. ولی باز هم برای من، رد شدن از روبروی میز خالی مهدی امیرپور اول روز قلبم رو مچاله و آخر روز خستگیم رو چندین و چند برابر می‌کند.
امیر شبانی
مدیریت یک تیم ۱۱ نفره با من هست. تیم استودیو طراحی که کار خلاق انجام می‌هد. میزان خلاق بودن خروجی تیم، رابطه خیلی نزدیکی با اوضاع روحی و روانی بچه‌ها دارد که در شرایط این روزها حفاظت از روح و روان کاری به غایت دشواره است. به خاطر کم نشدن زیاد از حجم کارها دچار روزمرگی و بیکاری نشدیم که کمک کرده این روزها را بهتر تحمل کنیم. اما حجم سفارشی که به فریلنسرهایی که همکارمان بودند می‌دادیم به صفر رسیده.
انجام بعضی پروژه‌هایی که از ابتدای سال تعریف کرده بودیم به خاطر احترام به حال مردم کنسل شدند ولی بخشی دیگر را که می‌شد، موکول کردیم به روزی‌هایی بهتر. برنامه ریزی برای پروژه‌های بلند مدت عملا بی معنی شده. تمرکزمان را روی بهبود روند‌های داخلی و بالابردن پرفورمنس همین پروژه‌هایی که برایمان قابل انجام است گذاشتیم. برخی از مایی که در اکوسیستم استارتاپی رشد کردیم در بدترین شرایط هم توانسته‌ایم یک نقطه‌ی روشن پیدا کنیم ولی جنس این روزها با تمام روزهای بدی که تا امروز داشتم فرق می‌کند. نه سیاه سیاه است نه سفید سفید. نه انگیزه‌ها رو می‌کشد نه به آن‌ها قدرت می‌دهد و فکر می‌کنم به خاطر همین است که توانستیم این ۲ماه و روزهای پیش رو را تاب بیاوریم.
از سخت‌گیری‌های سازمانی کم کردیم
حورا وکیلی مدیر تیم تجربه همکاری شرکت داتین است. داتین یکی از شرکت‌های شناخته‌شده در حوزه‌ی توسعه زیرساخت بانکی در کشور است. داتین نیز همچون بسیاری از کسبوکارهای زیرساختی دیگر، چندان متاثر از رخدادهای اخیر نبوده و فرایندهای کاری‌اش تغییری نداشته:
صنعت فعالیت داتین چندان متاثر از شرایط اخیر نبوده و منجر به تعدیل نیرو در این سازمان نشده. به همین دلیل، پرسنل داتین نگرانی تعدیل شدن ندارند. ولی نگرانی‌هایی که همه‌ی افراد این‌روزها تجربه می‌کنند، در نفرات داتین هم وجود دارد. ما فضاهایی برای گفت‌وگو ایجاد کردیم تا همکاران‌مان بتوانند با شفافیت بیشتر بتوانند صبحت کنند و شنیده شوند. تلاش کردیم با روادارای بیشتری تصمیمات سازمانی را اتخاذ کنیم، از سخت‌گیری‌های سازمانی کم کنیم و با حال‌وهوای آدم‌ها کنار بیاییم. به نظر می‌رسد تا حدود زیادی موفق بودیم و از نگرانی‌های افراد کاستیم
حورا وکیلی
حورا می‌گوید تغییری در فرایندهای جذب و استخدام‌شان ایجاد نشده و به تیم منابع انسانی داتین به روال سابق مشغول به‌کار است.
در این گزارش تلاش کردیم به از مناظر مختلف، نگاهی به بازار کار ایران و حال و هوای شرکت‌های استارتاپی در ایام اخیر بیاندازیم. در گزارش آتی، سراغ شرکت‌هایی می‌رویم که دست به تعدیل نیرو زده‌اند و بخش تا تمام شرکت را متوقف ساختند. در گزارش سوم از این مجموعه نیز، با افرادی گفت‌وگو می‌کنیم که شغل‌شان را از دست داده و همینک در جمع بزرگ افرادی قرار دارند که به دنبال فرصت شغلی می‌گردند.
