سواد رسانه‌ای عبارتی آشنا برای ماست. رسانه‌های رسمی ایران سال‌هاست درباره‌اش صحبت می‌کنند و از دریچه‌های مختلف، به اشاعه‌ی تعریفی مشخص (و نه الزاما مطابق با واقعیت) از آن مشغول‌اند. در طی ماه‌های اخیر و همگام با افزایش کمّی اخباری که روزانه دریافت می‌کنیم، استفاده از این عبارت و تاکید بر آن، دوباره شدت یافته و علاوه بر رسانه‌ها، کاربران شبکه‌های اجتماعی هم از نبود سواد رسانه‌ای شهروندان نالان شده‌اند. در این اپیزود از کارگاه با دکتر سعید ارکان‌زاده یزدی درباره‌ی این مفهوم، تعریف و کارکردش صحبت کردم و از نقش و وظیفهی شهروندان در مواجهه با اخبار پرسیدم.
پادکست کارگاه کمک می‌کند که مسیر شغلی خود را حرفه‌ای طی کنید و حوزه‌ی منابع انسانی را بهتر بشناسید. با دنبال کردن کارگاه در کست‌باکس، اولین نفری باشید که از انتشار گفتگوی تازه مطلع می‌شوید. راهنمای استفاده از کست باکس
اگر تا پیش از بحران اخیر، گفتگو پیرامون مفهوم سواد رسانه‌ای محدود به تعریفِ آن و در سطح رسانه‌های شناسنامه‌دار داخلی و خارجی بود، حالا دامنه‌اش به کارکردها و شیوه‌ی پیام‌رسانی در شبکه‌های اجتماعی هم کشیده شده. در مقطع کنونی، که بخش عمده‌ی خبررسانی از طریق تویتر و توسط شهروند-خبرنگاران انجام می‌شود و رسانه‌های اسماً حرفه‌ای هم خوراکشان را از این فضا تامین می‌کنند، به نظر می‌رسد اهمیتِ توجه به این مفهوم بیش از پیش شده است.
در این گفتگو تلاش کردم که اولا به تعریف و توصیفی ساده و کامل از مفهوم سواد رسانه‌ای برسم و در ادامه، نقش و وظیفهی هرکدام از ما -به عنوان شهروند- را در مواجهه با هجمه‌ی اخبار متفاوت و ضدونقیض جویا شوم. شنیدن این گفت‌وگوی یک‌ساعته با سعید ارکان‌زاده می‌تواند راهنمای مناسبی برای استفاده و حضور بهینه در شبکه‌های اجتماعی باشد.
سواد رسانه‌ای چیست؟
ما سال‌ها در معرض تعریفی یک‌جانبه از سواد رسانه‌ای بوده‌ایم. توصیفی که مبتنی بر آن، عمده‌ی رسانه‌ها را مغرض و دشمن می‌نامد و کاربر/مخاطب را از مواجهه با آن‌ها بر حذر می‌دارد. سعید ارکان‌زاده توصیفی ساده و قابل درک از این مفهوم ارائه کرد. بر اساس این توصیف، شهروندان باید در مواجهه با رسانه‌ها و محتوای‌شان به چهار نکته توجه کنند:
- شناخت، دریافت و تحلیل درستی از رسانه‌ها و پیام‌های رسانه‌ای داشته باشند
- بتوانند عمیق‌تر به محتوای رسانه‌ای که دریافت می‌کنند، اشراف بیابند
- بتوانند پیام‌های رسانه‌ای را بشکافند و معانی پشت‌اش را بدانند
- سازوکار فعالیت رسانه‌ها را تا حدی شناخته و از شیوه‌ی تولید پیام در رسانه‌ها آگاه باشند
به گفته‌ی سعید ارکان‌زاده این «بسته»ی توصیفی از سواد رسانه‌ای به شهروندان کمک می‌کند در مواجهه با رسانه‌های مختلف آسیب کمتری ببینند و کمتر از آن‌ها (به عنوان مخاطب) سوء استفاده شود.
آن‌چه برای من در این گفت‌وگو امیدبخش بود، رشدیافتگی سطح سواد رسانه‌ای شهروندان از دید دکتر سعید ارکان‌زاده است. او معتقد است شهروندان ایرانی به واسطه‌ی عدم دسترسی به رسانه‌های متنوع و حرفه‌ای، خود ناگزیر بوده‌اند که در این سالیان به انواع مختلف، مهارت کشف اخبار صحیح را در خود تقویت کنند. حال با وجود عدم بهره‌مندی از آموزش درست و اصولی در این حوزه، به نظر می‌رسد که فهم جمعی شهروندان در مواجهه با رسانه‌ها و پیام‌های رسانه‌ای، توسعه‌ی مطلوبی را شاهد بوده است.
وظایف شهروندی ما در مواجهه با اخبار چیست؟
در بخشی از این گفتگو، پس از نگاهی به تعریف کاربردی سواد رسانه‌ای، درباره‌ی وظیفهی شهروندی هرکدام از ما در مواجهه با طیف وسیع و متنوع اخبار گفت‌وگو کردیم. به نظر دکتر سعید ارکان‌زاده، هرکدام از ما در وضعیت اجتماعی کنونی چند وظیفهی کلی داریم:
با دقت بیشتری با محتوای رسانه‌ای مواجه شویم
بین نظر و خبر تفاوت قائل شویم. در مواجهه با نظر کاربران پیرامون مسائل مختلف، مختاریم که واکنشی داشته یا نداشته باشیم. اما در پذیرش و نشر گزاره‌های خبری، لازم است که نگاه نقادانه داشته باشیم و هر خبری رو واقعی و درست در نظر نگیریم. چند سوال زیر را از خود بپرسیم تا بتوانیم به سلامت خبر پی ببریم:
- چه کسی این حرف را زده؟
گوینده یا ناقل خبر را بشناسیم. آیا او را می‌شناسیم یا به تازگی با او آشنا شده‌ایم؟ آیا او صلاحیت یا اطلاع لازم را برای نشر آن خبر داراست؟ - بر مبنای چه آمار و عدله‌ای خبر را منتشر کرده؟
برخی از اخبار نیازمند آمار، اطلاعات و داده‌های قابل قبول برای پذیرش هستند. مطمئن شویم که ناشر خبر، اطلاعات کافی و لازم را برای اثبات خبر اعلامی در اختیارمان قرار می‌دهد. به یک تیتر بسنده نکنیم و به دنبال اطلاعات لازم برای اثبات خبر باشیم. - زمان انتشار صحیح است؟
گاهی با تصاویر یا اخباری مواجه می‌شویم که مربوط به زمان و مکانی جز آن‌چه ادعا می‌شود، هستند. با استفاده از ابزارهای مختلف جویش متن و تصویر می‌توانیم به صحت و سقم اطلاعات منتشر شده و زمان‌شان پی ببریم. - ناشر آن خبر در پی القای چه هدفی است؟
با نگاهی نقادانه به اخبار می‌توان «نیت» انتشار آن‌ها را حدس زد. در مواجهه با اخبار مختلف از خود بپرسیم که از نشر و توزیع بیشتر آن خبر، چه هدفی دنبال می‌شود؟ آیا آن هدف را صحیح تشخیص می‌دهیم؟ - چرخش این خبر به نفع چه گروه یا گروه‌هایی خواهد بود؟
گاهی بدون آن‌که بدانیم و یا متوجه باشیم، ناخواسته در زمین بازی گروه‌های سیاسی دیگر بازی می‌کنیم و پیامی که به ظاهر صحیح می‌رسد را هم‌رسان می‌کنیم. لازم است در موقعیت حاضر، پس از مواجهه با هر خبر از خود بپرسیم که این خبر را چه گروهی منتشر کرده‌اند؟ هدف و نیت‌شان از آن خبر چیست؟
شاید واکاوی همه‌ی این سوالات در مواجهه با هر خبر چندان ساده و حتی ممکن نباشد. اما بنا به توضیح سعید ارکان‌زاده، رفته‌رفته و با تجربه‌اندوزی می‌توان با سرعت دقت بیشتری در این مسیر گام برداشت.
اکانت‌های ناامن و سایبری را دنبال نکنیم
شاید به نظر رسد که دنبال نکردن اکانت‌هایی که به شکلی سیستماتیک به نشر اخبار اشتباه و دروغین مشغول‌اند، کنش فایده‌مندی نیست. اما به عقیده‌ی سعید ارکان‌زاده همین تصمیم می‌تواند به تمیزتر شدن فضای رسانه‌ای کمک کند و جلوی کج‌روی‌هایی را بگیرید.
اخباری که از صحت‌شان مطمئن نیستم را بازنشر نکنیم
آخرین نکته در حوزه‌ی سواد رسانه‌ای و وظیفهی شهروندی ما طرح شد، قرار نگرفتن در زنجیره‌ی نشر دروغ است. گاهی ممکن است نقش و سهم خود را در بازنشر اخبار اشتباه، کم بدانیم و مسئولیت را به عهده‌ی نویسنده و ناشر اصلی بیاندازیم. سعید ارکان‌زاده معتقد است هرکدام از ما که در زنجیره‌ی نشر اخبار جعلی قرار گیریم، سهمی در آن خطا داریم. کافی‌است تا زمانی‌که از صحت خبری مطمئن نشده‌ایم، آن‌را بازنشر نکنیم.
مسکوت گذاشتن اخبار جعلی و حتی آن‌مواردی که اطمینان کمی از صحت‌شان داریم،به مراتب فایده‌ی بیشتری از انتشارشان دارد.
درباره سعید ارکان زاده
سعید ارکان‌زاده یزدی دکتری خود را در رشته‌ی فرهنگ و ارتباطات اخذ کرده است، اما پیش از آن در رشته‌ی علوم ارتباطات فارغ‌التحصیل شده است. او با طیف وسیعی از رسانه‌ها نظیر روزنامه‌ی شرق، اعتماد، هم‌میهن و .. همکاری داشته و همینک مدیرمسئول مجله‌ی بازخورد است. بازخورد، رسانه‌ای تخصصی-تحلیلی در حوزه‌ی رسانه و روزنامه‌نگاری‌است.
دکتر ارکان‌زاده همچنین به تدریس در دانشگاه نیز اشتغال دارند و چند کتاب در حوزه‌ی کسب‌وکار و روزنامه‌نگاری تالیف کرده‌اند.
